Termin "neurodiversity" został spopularyzowany w latach 1997 - 1998 przez australijską socjolożkę Judy Singer i amerykańskiego dziennikarza Harveya Blume. Ich celem było opisanie różnorodności funkcjonowania ludzkich mózgów objawiające się w obszarze interakcji społecznych. Dotyczy to takich sfer jak przetwarzanie informacji, wrażliwość na bodźce, skupienie uwagi, nastrój, towarzyskość czy uczenie się.

Osoby neuroróżnorodne bardzo często posiadają wybitne umiejętności, które ze względu na ich inne cechy nie są dostatecznie wykorzystywane. Dobre zrozumienie tej odmienności może spowodować zmianę w podejściu do tych osób, również przez firmy. Pojawia się coraz więcej inicjatyw mających na celu zapewnienie osobom neuroatypowym komfortowych warunków pracy z równoczesnym wykorzystaniem wybitnych talentów tych osób.

W tym artykule wyjaśnimy jakie kategorie należą do spektrum neuroróżnorodności (inaczej neuroatypowości). Dowiesz się również jaki procent populacji stanowią tacy ludzie (możesz być zaskoczony!) oraz na czym polega ich wyjątkowość. W dalszej części tego artykułu znajdziesz opracowanie znanej firmy Korn & Ferry nt. neurodiversity w biznesie. Czeka na Ciebie do bezpłatnego pobrania.

W ostatniej części tego tekstu podamy przykłady przemyślanych inicjatyw, które coraz częściej pojawiają się na rynku pracy oraz w biznesie. Ich celem jest jak najlepsze wykorzystanie talentów pracowników neuroatypowych i propagowanie wiedzy, która objaśnia różnorodność pracy naszego mózgu.

Czym jest neuroróżnorodność? Czy to tylko autyzm? I czy to zaburzenie, które trzeba leczyć?

Neuroróżnorodność to naturalne zróżnicowanie ludzkich mózgów. Obejmuje pełne spektrum rodzajów działania i rozwoju układu nerwowego.

To pojęcie jest z definicji szerokie. Istnieje przecież tak wiele sposobów ekspresji genów, które odbiegają od tego, co dziś jest uważane za „normalne”. Wg aktualnej definicji termin ten odnosi się do zakresu różnic zdefiniowanych klinicznie.

Najczęściej odnosi się do autyzmu oraz deficytu uwagi i nadpobudliwości.

Obejmuje odmienności neurorozwojowe, takie jak ADHD, dysleksja, dysgrafia, dyskalkulia, dyspraksja oraz zaburzenia obsesyjno-kompulsywne (OCD). Należy do nich również Zespół Tourette'a.

I czy sobie zdajesz z tego sprawę, czy nie, jest duże prawdopodobieństwo, że pracujesz z kimś, kto jest neuroróżnorodny (ang. neurodiverse). Osoby neuroróżnorodne stanowią bowiem około 15–20 % całej populacji, bez względu na rasę, płeć, wiek i orientację seksualną.

Co z tego wynika? Biorąc pod uwagę skalę występowania samej dysleksji, jest bardziej niż prawdopodobne, że w Twojej firmie już istnieje takie zróżnicowanie.

Jednak pomimo tak dużej reprezentacji, osoby neuroróżnorodne napotykają bariery na drodze do spełnienia i satysfakcjonującego zatrudnienia - nie tyle ze względu na swoje cechy, ale na bariery społeczne. Biorąc jednak pod uwagę obecny stan wiedzy, konieczna jest zmiana nomenklatury i ponowna weryfikacja „normalności” oraz „zdrowia psychicznego” w psychologii klinicznej.

Brak świadomości na temat postępów w nauce sprawia, że osoby w spektrum autyzmu często traktowane są jako jednostki z niepełnosprawnością intelektualną, która wymaga albo leczenia albo izolacji. A taka odmienność to nie choroba i nie ma sensu próbować tego leczyć. To tak, jakby próbować kogoś wyleczyć ze zbyt jasnego odcienia skóry. Ponadto takie podejście jest bardzo krzywdzące.

Warto również podkreślić, że w tym nowym podejściu nie podważa konieczności wspomagania rozwoju dziecka, ale promuje się traktowanie jego symptomów w sposób podobny do cech charakteru, a nie jako braki czy deficyty. Taka wiedza jest bezcenna, zwłaszcza dla rodziców, pedagogów i terapeutów. Dzięki niej potrafią lepiej ocenić dane zachowanie (np. specyficzne trudności w uczeniu się), dobrze je rozumieć i odpowiednio reagować.

Co więcej, w wielu przypadkach osoby neuroAtypowe dysponują wyjątkowymi zdolnościami, które zdecydowanie przewyższają możliwości osób neurotypowych.

W tym miejscu warto poświęcić kilka słów Judy Singer, która jest nazywana "matką neurodiversity". Jak to często bywa, nowe koncepcje są tworzone i opisywane przez osoby, które same zmagają się z jakąś odmienną cechą (patrz np. Osoby Wysoko Wrażliwe i Elaine Aron, dr psychologii na Uniwersytecie Santa Barbara w Kalifornii).

Jej praca magisterska Uniwersytecie Technologicznym w Sydney zatytułowana „Osobista eksploracja nowego ruchu społecznego opartego na różnorodności neurologicznej” rozpoczęła wielki ruch na rzecz praw obywatelskich. Opierał się on na pionierskich w tamtych czasach działaniach Ruchu Samoobrony Autystów, do którego dołączyły potem inne mniejszości.

Pomysł na pracę dyplomową Judy wyrósł z jej osobistych doświadczeń życiowych związanych z trzema pokoleniami autystycznych kobiet w jej rodzinie.

Podobnie jak wiele osób „ze spektrum”, a zwłaszcza jako kobieta poszukująca pracy na początku lat 70, Judy miała trudności ze znalezieniem zatrudnienia. Na szczęście udało jej się znaleźć karierę w nowej, rozwijającej się dziedzinie IT, która otworzyła przed kobietami nowy świat możliwości.

Judy ma duże doświadczenie w organizowaniu różnorakich społeczności: była założycielką pierwszej na świecie grupy wsparcia dla osób wychowywanych przez rodzica autystę, została sekretarzem największej w Sydney grupy rodziców dzieci autystycznych i współzałożycielką jedynego w Sydney niezależnego klubu towarzyskiego dla nastolatków ze spektrum. Została też wybrana na dyrektora Shelter NSW, najważniejszego australijskiego organu zajmującego się sprawiedliwością mieszkaniową. Natomiast od momentu ponownego nagłośnienia jej pracy w 2017 r. jest całkowicie zaangażowana w propagowanie dyskursu na temat różnorodności neurologicznej.

Jakie inne terminy wiążą się z koncepcją neuroróżnorodności ludzkich umysłów?

Dla lepszego zrozumienia wyjaśnijmy teraz kilka ważnych terminów i skrótów związanych ze pluralizmem neurologicznym. Niebawem zaczną się one pojawiać coraz częściej w różnorodnych opracowaniach i analizach.

Neurodivergent

Co to za dziwne słowo? Oczywiście pochodzi ono z j. angielskiego, a na j. polski tłumaczone jest jako neurorozbieżny. Jest określeniem niemedycznym i oznacza osobę, której mózg działa w inny, niż "typowy" sposób.

Neurotypowość

To określenie zestawu cech charakteryzujących osoby, których rozwój przebiega „typowo”. Cokolwiek to znaczy, osoba neurotypowa (NT) spełnia normy standardowej budowy i funkcjonowania ludzkiego komputera.

NeuroNIEtypowość określana również neuroAtypowością

To jest określenie zestawu cech charakteryzujących osoby, których rozwój odbiega od typowego. Osoba neuroatypowa może prezentować bardzo róże odcienie neuroNIEtypowości. Należy do nich między innymi całe spektrum autyzmu, a stosunkowo często spotykanym przypadkiem jest Zespół Aspergera. Ten odcień neuroAtypowości w żaden sposób nie wyklucza z normalnego funkcjonowania w społeczeństwie i nie wpływa na ograniczenie interakcji społecznych.

ASD czyli Spektrum Autyzmu

Ten skrót pochodzi od angielskiego określenia Autism Spectrum Disorder. Zawiera w sobie szeroki zakres różnych dysfunkcji i objawów. Może mieć różne nasilenie. W pewnych przypadkach tak niskie, że są niemalże niezauważalne. Z kolei w przypadku drugiej skrajności niektóre osoby mają znaczne trudności uniemożliwiające im samodzielne samodzielne życie i funkcjonowanie w społeczeństwie. Z epilepsja włącznie.

ADHD

To skrót od angielskiego określenia Attention Deficit Hyperactivity Disorder. W języku polskim określany jest jako zespół nadpobudliwości psychoruchowej z deficytem uwagi.

IPD (m.in. dysleksja, dysgrafia, dyskalkulia)

IPD, to zaburzenie przetwarzania informacji. Ten skrót pochodzi od angielskiego określenia Information Processing Disorder.

Hipersensytywność lub Nadwrażliwość

Zwiększona wrażliwość na bodźce środowiskowe, takie jak dźwięki, światło czy kolory.

Hiposensytywność

Przeciwność Hipersensytywności. Obniżona wrażliwość na bodźce środowiskowe, takie jak dźwięki, światło czy kolory.

Neuroatypowość: jakie cechy posiadają osoby neuroAtypowe (inaczej neuroNietypowe)

Ponieważ na dzień dzisiejszy definicja spektrum jest stosunkowo szeroka, a badania naukowe wciąż trwają, możemy mówić o bardzo różnych cechach. W szczególności może to dotyczyć swoistych zaburzeń neurorozwojowych (np. trudności w reagowaniu na bodźce sensoryczne), ale równocześnie absolutnie ponadprzeciętnych umiejętności, wykraczających daleko poza możliwości, którymi dysponują osoby neurotypowe (przykład znajdziesz poniżej).

Natomiast można wyróżnić zespół cech, które charakteryzują większość osób neuroróżnorodnych. Są one następujące:

Skrupulatność i dokładność
Precyzyjne wykonywanie instrukcji i doprowadzanie rozpoczętych spraw do końca
Spostrzegawczość i wrażliwość na szczegóły
Większa i nie zmieniająca się uważność w powtarzalnych zadaniach
Tzw. "zdolność łączenia kropek" (ang. connecting the dots), czyli umiejętność łączenia poszczególnych elementów w większe zbiory i procesy, które są ze sobą powiązane
Szczerość w przekazywaniu informacji zwrotnych innym osobom
Kreatywne podejście do rozwiązywania problemów

Doktor Temple Grandin, autorka książki „Mózg autystyczny”, potwierdziła nadmierną liczbę połączeń nerwowych w obszarze odpowiedzialnym za pamięć wzrokową, co może przekładać się na niezwykłą zdolność do obrazowego myślenia. Wiele badań dowodzi, że te zmiany są istotne i mają wpływ na zachowania takich ludzi, choć do dziś nie udało się znaleźć jednego wzorca „inności” mózgu ludzi neuroatypowych.

Przykład niezwykłych zdolności osoby neuroatypowej i jej funkcjonowania w społeczeństwie

Poznaj Angelo Alvarado. To kolumbijski 19-letni speedcuber, który 1 kwietnia 2022 znów pobił Rekord Guinnessa w równoczesnym żonglowaniu i układaniu 3 kostek Rubika! Przygotowywał się do tego przez 2 lata wykorzystując czas pandemii Covid-19. Poniższy film pokazuje jak piękna może być różnorodność ludzkich umysłów. Czy tak wygląda upośledzenie intelektualne?! Zdecydowana większość tzw. osób normalnych poległaby przy takim przetwarzaniu informacji.

Coraz więcej firm priorytetowo traktuje rekrutację neuroróżnorodnych talentów i zostały już za to nagrodzone zwiększoną innowacyjnością, lepszą komunikacją i rozszerzającym się poczuciem bezpieczeństwa psychicznego. Kiedy organizacje wspierają neurodiversity w miejscu pracy, otwierają na rynku pracy drzwi dla ludzi, którzy doświadczają świata — w tym jego problemy i ich rozwiązania – inaczej, i dzięki temu robią różnicę.

Diagnoza: czy istnieje test na neuroróżnorodność? Czy potrzebny jest psycholog?

Wg naszych informacji w tej chwili nie istnieje jeden skonsolidowany test badający całe spektrum i pozwalający postawić jednoznaczna diagnozę. Być może trwające badania naukowe przyniosą nowe rozwiązania.

Dostępne są natomiast testy przesiewowe badające cechy autystyczne i oceniające prawdopodobieństwo autyzmu zarówno u dziecka, jak i u osoby dorosłej. W ich skład wchodzi między innymi test na Zespół Aspergera.

Pierwszym zestawem takich testów są Testy AQ (ang. Autism Quotient) będące uznanymi narzędziami diagnostycznymi stworzonymi przez Cambridge’s Autism Research Centre. Testy te można wykonać samodzielnie.

Drugi rodzaj testów przesiewowych, to testy ADOS-2 wykonywane pod opieką wykwalifikowanego specjalisty. Skrót ADOS pochodzi z języka angielskiego i oznacza Autism Diagnosis Observation Schedule. A liczba 2 w nazwie tego skrótu oznacza drugą wersję narzędzia.

I co bardzo interesujące dostępne już są badania genetyczne DNA. Celem takiej diagnostyki genetycznej jest wykluczenie lub potwierdzenie chorób współistniejących, a także, potwierdzenie genetycznego źródła autyzmu.

Wśród innych kwestionariuszy związanych z neuroAtypowością, które są łatwo dostępne, warto wymienić test na dyskalkulię (ang. CAB-DC) i testy na dysleksję (ang. CAB-DX) oraz dysgrafię lub dysortografię.

Wśród wielu dostępnych już badań na różne odcienie neuroNIEtypowości znajdziemy wiele tajemniczo brzmiących skrótów. Zanim więc zdecydujemy się na samodzielne wykonanie jakiegokolwiek testu, warto się najpierw dobrze zapoznać z jego różnymi odmianami. A najlepiej przeprowadzić profilowanie pod okiem wykwalifikowanego specjalisty.

Metody wsparcia pracowników i osób w spektrum autyzmu w firmach

Zwolennicy "neurodiversity" zaczynają pojawiać się w bardzo dużych, renomowanych firmach. Np. firma SAP jest jednym z dobrych przykładów firmy, która tę koncepcję, wdrożyła odpowiedni program i odniosła z tego tytułu niemałe korzyści. Z kolei firmy EY i P&G w ostatnich latach kładły nacisk na wspieranie neuroróżnorodnych talentów w procesie rekrutacji. A Bank of America podkreśla znaczenie, nie tylko zatrudniania nowych pracowników, ale również doceniania i wspomagania rozwoju tych, którzy już są w organizacji.

Jedną z korzyści płynących z takich programów jest to, że mogą popchnąć firmę i jej liderów do przyjęcia zasad, dobrych praktyk i stylów zarządzania, które koncentrują się na umieszczaniu ludzi w kontekstach, które najlepiej wykorzystują ich umiejętności. Tak, aby mogli zmaksymalizować swój wkład oraz swoją satysfakcję. I nie czuli się dyskryminowani na rynku pracy.

Chyba zaskoczą Cię wskaźniki programu JPMorgan Chase, którego celem było maksymalne wykorzystanie mocnych stron osób neuroNIEtypowych. Uczestnicy programu byli o 48% szybsi i o 92% bardziej produktywni niż ich rówieśnicy ze względu na ich wyjątkową ostrość wzroku, doskonałą umiejętność koncentracji i wysoką dbałość o szczegóły.

Co więcej, program ten wygenerował również efekt domina: lepszą komunikację i wspieranie poczucia przynależności, sprawiedliwości i bezpieczeństwa psychicznego — nie tylko wśród pracowników neuroróżnorodnych, ale w całej organizacji.

Niestety, w Stanach Zjednoczonych tylko 29% osób z zaburzeniami poznawczymi miało stałe zatrudnienie w roku 2018, niezależnie od poziomu wykształcenia.

Innymi słowy, osoby neuroAtypowe stanowią jedną z najbardziej niedoreprezentowanych grup w miejscu pracy.

Ale dla wielu ludzi różnorodność układów nerwowych to: nowe lub nieznane. Zamiast postrzegać ją jako "problem lub upośledzenie", należy ją raczej rozumieć jako sposób, w jaki różni ludzie widzą, czują i doświadczają świata.

Jest to po prostu wynik różnic w genach i ich wyrażenia – wynik tych samych czynników, które określają, jak np. będziesz wysoki. NeuroNIEtypowość może być mało znaną super-mocą, którą firmy mogą wykorzystać do rozwoju w tym ciągle zmieniającym się świecie.

Wartościowy raport firmy Korn Ferry o neuroróżnorodności na świecie

Zachęcam do zapoznania się z kompleksowym opracowaniem renomowanej firmy Korn & Ferry. Nie jest to dokument akademicki, ale pokazuje między innymi sytuację osób z autyzmem i znaczne trudności uniemożliwiające im samodzielne znalezienie pracy. Możesz pobrać ten dokument bezpłatnie klikając na poniższy przycisk:

Ruch Różnorodności Neurologicznej na Świecie

Ta inicjatywa społeczna jest ruchem na rzecz sprawiedliwości społecznej, który dąży do praw obywatelskich, równości, szacunku i pełnej integracji społecznej dla osób neuroróżnorodnych. Ten ruch rozpoczął się w ramach Ruchu na Rzecz Praw Autyzmu, ale w tej chwili mają one rozbieżne cele.

Ruch Neurodiversity dąży do integracji wszystkich neuromniejszości, podczas gdy ten drugi jest przeznaczony dla ludzi z ASD. Ale w chwili obecnej obydwa ruchy mają wspólny znak: tęczowy symbol nieskończoności.

Globalna i między-firmowa inicjatywa o nazwie "Neurodiversity in Business"

Powstała również bardzo ciekawa inicjatywa pt. NiB, której członkami założycielami są takie firmy jak: AstraZeneca, IBM, KPMG, Unilever, Virgin, Michael Page, czy Randstad.

Można tam znaleźć bardzo wartościowe materiały dotyczące całej koncepcji i poszczególnych jej form. Można też otrzymać pomoc dla pracowników i sądzę, że niedługo będzie o tej inicjatywie coraz głośniej.

Co starają się wnieść inicjatywy różnorodności neurologicznej w Polsce

Wydaje się, że rozumienie tego zjawiska znacznie przyśpiesza i dzięki generalnej poprawie nastawienia do Różnorodności, Równości i Inkluzywności (ang. DEI - Diversity, Equity and Inclusion) już w niedługim czasie o neurodiversity będzie również dużo głośniej w Polsce - w pozytywnym sensie.

Na dzień dzisiejszy warto przede wszystkim wspomnieć o dwóch następujących inicjatywach, które pomagają osobom należącym do neuromniejszości:

pierwsza, to inicjatywa o znamiennej nazwie AsperIT i prowadzona przez nią Fundacja AsperIT,
druga, to opublikowany w II kwartale 2023 dokument pt. "Neuroróżnorodni w Biurze", który został opracowany przy współpracy dwóch głównych firm: Workplace i Skanska Poland.

Poświęćmy teraz kilka słów każdej z tych inicjatyw.

Platforma AsperIT z Wrocławia

Jak sami piszą o sobie: "AsperIT to pierwsza w Polsce platforma tego typu dla biznesu". Prowadzą zarówno działalność edukacyjną, jak i czysto biznesową.

Część biznesowa polega głównie na oferowaniu firmom wsparcia w obszarze IT, a zadania te wykonywane są przez osoby będące w spektrum. W ten sposób AspeIT pomagają osobom z neuromniejszości znaleźć godną i dostosowaną do swojego profilu pracę. Przykład: testowanie oprogramowania komputerowego. Mocne strony osób z Aspergerem sprawiają, że z taką pracą radzą sobie idealnie. A to z kolei bardzo podnosi ich samoocenę i umiejętność radzenia sobie ze stresem.

Działalność edukacyjna, to m.in. płatne i bezpłatne webinaria, które dotyczą takich tematów jak "Wszystko, co musisz wiedzieć, aby zrozumieć neuroróżnorodność" lub "Jak lepiej zarządzać neuroróżnorodnymi zasobami ludzkimi?"

Więcej informacji można znaleźć na stronie internetowej AsperIT Wrocław.

Raport "Neuroróżnorodni w Biurze"

Ten 70-stronicowy dokument odpowiada głównie na następujące pytanie:

"Jak projektować inkluzywne przestrzenie pracy?"

Autorzy podają bardzo wiele konkretnych informacji, liczb i statystyk. Widać gołym okiem, że celem tej publikacji jest budowanie świadomości nt. stosunkowo młodego tematu. Odnosi się on do najnowszych badań w dziedzinie neurobiologii i korzysta z najnowszych modeli naukowych wyjaśniających doświadczanie przestrzeni przez człowieka. Pokazuje również, że odpowiednie zaprojektowanie open space wcale nie musi się wiązać z wysokimi kosztami.

Dokument skupia się na trzech najczęściej diagnozowanych grupach osób neuroAtypowych. Obejmuje osoby z ADHD, ASD i IPD, ale zawiera również odniesienia do Osób Wysoko Wrażliwych, które są tak bliskie sercu Empowerment Coaching Kraków.

Dużo również wskazuje na to, że największa nadzieja i w pewnym sensie misja tego dokumentu zawarta jest w następujących słowach wypowiedzianych przez przedstawicielkę firmy Skanska:

(...) Czas na kolejny krok – jest nim próba zrozumienia i przełożenia potrzeb osób neuroróżnorodnych na język funkcji i architektury przestrzeni biurowych. Tak jak kiedyś zaczęliśmy dostosowywać biura do potrzeb osób z niepełnosprawnościami ruchowymi, tak – mamy nadzieję – za chwilę przy każdym projekcie biurowym będziemy uwzględniać różne neuroatypowości, tworząc wspólnie z pracodawcami wynajmującymi nasze biura przestrzenie wspierające dobre samopoczucie i efektywną pracę osób, których mózgi działają w różny sposób.

Pod tym linkiem można pobrać raport - bezpłatnie i bez konieczności rejestracji mailowej.

Bibliografia:

Journal of Autism and Developmental Disorders

Miesięcznik Forum Akademickie – portal środowiska akademickiego i naukowego

Zobacz także:

Czym jest neuroprzywództwo?

WWO

Neuronauka pomaga w budowania zaufania

Sławne osoby z autyzmem

Znane osoby wysoko wrażliwe

Maurice Ravel - inżynier, czy kompozytor?

Jak rozwijać kreatywność?