Teoria Rozwoju Psychospołecznego: Kryzysy i Etapy Rozwoju wg Eriksona

Teoria rozwoju psychospołecznego autorstwa Erika Eriksona to jedna z najbardziej znanych i cenionych koncepcji w psychologii. Zakłada, że każdy człowiek przechodzi przez kolejne etapy rozwoju, a w każdym z nich doświadcza określonego kryzysu rozwojowego, którego rozwiązanie wpływa na dalsze życie.

Artykuł ten pomoże Ci zrozumieć, czym jest ta teoria, jakie wyróżnia fazy rozwoju, z jakimi kryzysami wiążą się poszczególne fazy i jak wpływają one na tożsamość człowieka. 

Kim był Erik Erikson? 

Erik Homburger Erikson (1902-1994) to wybitny amerykański psychoanalityk i psycholog duńskiego pochodzenia. Był uczniem Anny Freud, córki Zygmunta Freuda. I pomimo silnego wpływu koncepcji freudowskich stworzył własną teorię, którą opublikował w roku 1963 w książce pt. Dzieciństwo i społeczeństwo. Według niej człowiek przeżywa osiem kryzysów rozwojowych od wczesnego dzieciństwa do późnej starości. A ich skuteczne przezwyciężanie decyduje o konstrukcji osobowości człowieka. Ta koncepcja została zaliczona do podstaw psychoanalizy. 

Co ciekawe, napisał  też psychobiografie Marcina Lutra pt. "Young man Luther" (1958) oraz Mahatmy Gandhiego zatytułowaną "Ghandi’s truth" (1969) - obydwie oparte na koncepcjach psychoanalizy. Wśród innych jego książek wydanych w języku polskim można znaleźć "Tożsamość a cykl życia" oraz "Dopełniony cykl życia".

Czym jest teoria rozwoju psychospołecznego. Erikson: Fazy Rozwoju Człowieka i Kryzysy Rozwojowe.

W odróżnieniu od Freuda, który skupiał się głównie na czynnikach biologicznych, Erikson uważał, że rozwój człowieka kształtowany jest w dużej mierze przez interakcje społeczne i wpływ otoczenia społecznego.

Według jego koncepcji, życie człowieka podzielone jest na osiem stadiów rozwoju, z których każde wiąże się z określonym kryzysem psychospołecznym. Erikson twierdził, że prawidłowe rozwiązanie kryzysu prowadzi do osiągnięcia nowej siły psychicznej i lepszego obrazu siebie, natomiast nierozwiązane problemy mogą negatywnie wpływać na dalsze życie. Każda faza charakteryzuje się konkretnymi wyzwaniami, kamieniami milowymi i odmiennym podejściem do rozwiązywania problemów.

Na każdym etapie dochodzi do konfliktu dwóch głównych cech i do związanego z nimi kryzysu egzystencjalnego. Nowa jakość naszego życia powstaje tylko wtedy, kiedy udaje nam się pomyślnie rozwiązać konflikt. Sam autor nazywa tę nową wypracowaną jakość "cnotą podstawową". I tak dzięki przechodzeniu poprzez kolejne okresy powiększa się zestaw cnót, którymi dysponujemy i które wzmacniają naszą witalność. A wg psychologa witalność można określić jako siłę życiową.

Tak więc nową siłę zyskujemy tylko dzięki właściwemu przezwyciężeniu kolejnego kryzysu.

Nie będzie chyba wielką pomyłką, jeśli stwierdzimy, że teoria Eriksona jest niezwykle podobna do Integralnej Teorii Świadomości Kena Wilbera.

W skrócie, w obydwu przypadkach mówimy o integrowaniu w sobie kolejnych poziomów i ekspansji swojego świadomego "ja". Metaforycznie i obrazowo możemy to sobie wyobrazić jako spiralę, która zatacza coraz szersze kręgi lub jako lalkę "wańkę wstańkę, gdzie ta najmniejsza z lalek jest wersją z najwcześniejszego okresu, a ta największa (zawierająca w sobie wszystkie mniejsze), to najwyższy poziom jaki zrealizowaliśmy. Tym bardziej, że w koncepcji Eriksona integralność jest cechą pozytywną umieszczoną na najwyższym, ostatnim poziomie.

W poniższej tabeli znajdziesz podsumowanie ośmiu faz rozwoju wraz z towarzyszącymi każdemu z nich konfliktami i nowej cnocie, która powstaje w wyniku pomyślnego rozwiązania danego konfliktu.

Etap rozwoju	Cecha pozytywna	Cecha negatywna	Cnota podstawowa
Nr 1	podstawowe zaufanie	podstawowa nieufność	Nadzieja
Nr 2	autonomia	wstyd i zwątpienie	Wola
Nr 3	inicjatywa	poczucie winy	Stanowczość
Nr 4	produktywność	poczucie niższości	Kompetencja
Nr 5	tożsamość	rozproszenie tożsamości	Wierność
Nr 6	intymność i oddalenie	zaabsorbowanie sobą	Miłość
Nr 7	generatywność	stagnacja	Troska
Nr 8	integralność	rozpacz i rozgoryczenie	Mądrość

W innym artykule pokazaliśmy, że rozwój osobisty jest procesem nieustannej pracy nad swoim sposobem myślenia. Jak mówi potoczne powiedzenie: wszystko jest w głowie. To, co i jak myślimy, ma fundamentalny wpływ na nasze życie, a najbardziej wpływa na nasz własny obraz siebie oraz na to jak postrzegamy świat. I dzieje się tak przez cały okres naszej ziemskiej podróży.

Natomiast zrozumienie całego procesu jest kluczem do wyjaśnienia złożoności rozwoju osobistego i kolejności kroków, dzięki którym buduje się nasza indywidualna tożsamość.

Postępy robimy już w okresie zarodkowym i płodowym. Wiele dostępnych badań wskazuje, że już w tym czasie wpływa na nas wiele czynników. Np. to w jakim stanie jest organizm matki oraz jakie doświadczenia, przeżycia i zachowania są jej udziałem. Z perspektywy fizjologicznej kluczowe znaczenie ma to, jak tworzy się układ nerwowy i w jak harmonijny sposób następuje jego wzrost.

W następnej części naszego artykułu my skupimy się na postępach, które robimy począwszy od narodzin. 

Przedstawimy szczegółowe opisy etapów ludzkiego rozwoju wg Eriksona, od niemowlęctwa do późnej dorosłości, włączając w to poszczególne kryzysy rozwojowe. Poznając je, możemy uzyskać głębsze zrozumienie własnej drogi jak również trudności, z którymi zmagają się inne osoby. 

1 - Niemowlęctwo - Ufność vs Nieufność (Brak Zaufania).

Okres niemowlęcy, a dokładniej okresy noworodkowy niemowlęcy, to nasz pierwszy okres wzrostu. W okresie niemowlęcym głównym tematem jest budowanie zaufania i podstawowego poczucia bezpieczeństwa. Niemowlęta polegają na opiekunach, którzy zaspokajają ich potrzeby i tworzą opiekuńcze środowisko. Zbudowanie poczucia zaufania stanowi podstawę zdrowych relacji i pozytywnego nastawienia do świata. 

Stadium	Cechy Charakterystyczne
Rozwijanie zaufania do opiekunów	Poczucie bezpieczeństwa
Rozpoznawanie podstawowych potrzeb	Poczucie przywiązania
Nauka polegania na innych	Fundament zaufania

2 - Wczesne Dzieciństwo - Autonomia kontra Wstyd i Zwątpienie.

Już we wczesnym dzieciństwie dzieci zaczynają potwierdzać swoją niezależność i budować poczucie autonomii. Właściwa postawa rodziców ma silny związek z postępami, które robi dziecko. Zachęta ze strony rodziców umożliwia dzieciom poznawanie otoczenia i dokonywanie wyborów, co zwiększa pewność siebie.

I odwrotnie, nadmierna kontrola lub krytyka może prowadzić do wstydu i wątpliwości oraz ograniczyć samodzielność. Wyręczanie  lub ciągła krytyka dziecka, a także częste okazywanie zniecierpliwienia powodują, że dziecko zaczyna wątpić w swoje zdolności, obawia się wyzwań lub wstydzi się niepowodzeń. Natomiast samokontrola daje mu poczucie dumy.

Stadium	Cechy Charakterystyczne
Rozwijanie poczucia siebie	Niezależność i autonomia
​Testowanie i dokonywanie wyborów	Pewność siebie i inicjatywa
Doświadczanie krytyki i wątpliwości ze strony innych	Doświadczanie poczucia wstydu lub nieadekwatności

3 - Wiek Przedszkolny (Wiek Zabawy) - Inicjatywa vs. Poczucie Winy.

W wieku przedszkolnym dzieci aktywnie angażują się w wyobraźnię i sprawdzają się w różnych zajęciach. Ten czas zachęca dzieci do podejmowania inicjatywy i budowania poczucia celu. Jeśli jednak ich próby spotkają się z nadmierną kontrolą lub dezaprobatą, mogą doświadczyć poczucia winy i ograniczyć poczucie sprawczości. Mogą też zwątpić we własne możliwości na wiele lat. Na postępy dziecka wpływają już nie tylko rodzice i najbliżsi członkowie rodziny, ale również ważne osoby i doświadczenia zebrane w szerszym środowisku, np. w czasie pobytu w przedszkolu.

Stadium	Cechy Charakterystyczne
Rozwijanie poczucia celu	Przejmowanie inicjatywy i wyznaczanie celów
Angażowanie się w grę wyobraźni	Doświadczanie poczucia kompetencji
Odczuwanie poczucia winy i strachu przed karą	Zmaganie się ze zwątpieniem i poczuciem winy

4 - Wiek Szkolny (Wczesna Szkoła Podstawowa) - Produktywność kontra Poczucie Niższości. 

Już w szkole podstawowej dzieci zaczynają budować poczucie kompetencji i przedsiębiorczości. Dążą do realizacji zadań i zyskują uznanie za swoje wysiłki. Sukces w tej dziedzinie sprzyja poczuciu produktywności i kompetencji, podczas gdy porażka może prowadzić do poczucia niższości. Wiek szkolny, w szczególności okres szkoły podstawowej, najbardziej wpływa na poczucie własnej wartości.

Stadium	Cechy Charakterystyczne
Rozwijanie kompetencji w zadaniach	Zdobywanie nowych umiejętności i wiedzy
Pragnienie uznania i osiągnięć	Budowanie poczucia własnej wartości i pewności siebie
Doświadczanie strachu przed porażką	Walka z poczuciem niższości

5 - Okres Dorastania, Lata Nastoletnie, Dojrzewanie - Tożsamość vs. Brak Spójności, Dyfuzja Ról.

Okres dojrzewanie to krytyczny czas odkrywania siebie i definiowania tożsamości. Jednostki odkrywają swoje wartości, przekonania i tożsamość osobistą. Pomyślne przejście przez ten poziom prowadzi do silnego poczucia tożsamości, podczas gdy zamieszanie lub presja społeczna może skutkować niejednoznacznością ról. Młode osoby, które nie podejmują świadomych poszukiwań swojej  tożsamości lub są zmuszone dostosować się do rodzicielskiej wizji będą miały problemy z określeniem, kim są i czego naprawdę chcą w życiu, A to wpłynie na ich zaniżone poczucie osobistej wartości i doświadczenie dyfuzji ról. Będą mieć trudność ze znalezieniem swojej życiowej drogi zarówno w sferze zawodowej, jak i osobistej (tworzenie związków intymnych).

Stadium	Cechy Charakterystyczne
Odkrywanie tożsamości osobistej	Kształtowanie poczucia siebie i swojej wartości
Budowanie spójnej tożsamości	Rozwijanie poczucia kierunku i celu
Doświadczanie sprzecznych odczuc na swój temat	Zmaganie się z zagubieniem i niejednoznacznością ról

6 - Wczesna Dorosłość - Intymność kontra Izolacja.

W młodym wieku dorosłym szukamy intymnych relacji i tworzymy więzi emocjonalne Ten okres koncentruje się wokół umiejętności  tworzenia głębokich relacji i utrzymywania poczucia zaangażowania. Pomyślne przepracowanie tych tematów prowadzi do satysfakcjonujących relacji, podczas gdy izolacja lub strach przed zaangażowaniem mogą utrudniać dalszy postęp.

Stadium	Cechy Charakterystyczne
Tworzenie relacji intymnych	Kultywowanie więzi emocjonalnych
Budowanie długoterminowych zobowiązań	Równoważenie niezależności i współzależności
Doświadczanie poczucia izolacji lub unikanie intymności	Zmaganie się z lękiem przed odrzuceniem i samotnością

7 - Wiek Dorosły, Wiek Średni - Generatywność kontra Stagnacja.

W okresie średniej dorosłości jednostki starają się wnosić wkład w społeczeństwo i wywierać pozytywny wpływ. Ten czas obejmuje pielęgnowanie relacji, podejmowanie znaczącej pracy i akceptowanie kreatywności. Brak realizacji tych celów może skutkować stagnacją i poczuciem niespełnienia.

Stadium	Cechy Charakterystyczne
Przyczynianie się do dobra innych	Dzielenie się mądrością i doświadczeniem
Zakładanie i budowanie rodziny oraz kariery zawodowej	Odnajdywanie spełnienia w pracy i relacjach
Doświadczanie poczucia bezproduktywności i stagnacji	Przeżywanie braku celu i braku satysfakcji

8 - Późna Dorosłość, Dojrzałość, Starość - Integralność vs. Rozpacz.

W późnej dorosłości zastanawiamy się nad swoim żywotem i oceniamy swoje osiągnięcia. Ci, których żywot był satysfakcjonujący, mają poczucie spójności, podczas gdy ci, którzy odczuwają zawód lub mają niezrealizowane cele, mogą spotkać się z frustracją, rozgoryczeniem a nawet rozpaczą. Ten ostatni poziom charakteryzują akceptacja i mądrość. Późna dorosłość to podsumowanie całości. Jeśli wyniki jest niekorzystny nasila się lęk przed śmiercią. 

Stadium	Cechy Charakterystyczne
Refleksja nad doświadczeniami życiowymi	Uzyskanie poczucia spełnienia i mądrości
Akceptowanie własnej podróży życiowej i osiągnięć	Doświadczanie poczucia integralności i akceptacji
Poczucie żalu i niezadowolenia	Walka z rozpaczą i poczuciem dopełniania się swojego żywota

Podsumowanie: Etapy rozwoju człowieka wg Eriksona i ich wpływ na kształtowanie się tożsamości. 

Teoria rozwoju psychospołecznego Eriksona dostarcza narzędzi do zrozumienia, jak przebiega wzrost człowieka w różnych etapach życia. Każdy kryzys psychospołeczny to szansa na rozwój, ale także ryzyko problemów emocjonalnych, jeśli pozostanie nierozwiązany.

Psychologowie i pedagodzy wykorzystują tę koncepcję, aby pomagać jednostkom rozwiązywać kryzysy, wzmacniać integralność ego, identyfikować własną tożsamość i budować poczucie wartości w różnych fazach życia. 

Jej główne punkty są następujące: 

• Teoria Eriksona podkreśla rolę otoczenia, doświadczeń i interakcji społecznych w przebiegu rozwoju.

• Wg tej koncepcji życie człowieka dzieli się na osiem stadiów rozwoju.

• Każdy etap związany jest z określonym kryzysem, a sposób jego rozwiązania wpływa na dalsze życie.

  
  

Zobacz także:

Mądrość, a inteligencja: czym się różnią?

Typy inteligencji wg Howarda Gardnera

Jak odnaleźć sens życia?

Jak znaleźć cel w życiu?

Jak wyznaczyć priorytety w życiu?

Pomysł na siebie: co zrobić, aby mieć satysfakcjonujące życie?

Jak pokonać kryzys wieku średniego?

4 style przywiązania w związku wg Bowlby

Poznaj 16 typów osobowości

Opowieści o tym, co w życiu ważne - książka Marka Michalaka

Mądre opowiadania o życiu wg Anthony de Mello - Cytaty z morałem

Cytaty o życiu 

Cytaty po angielsku o życiu 

Czym jest life coaching?

Na czym polega coaching indywidualny?

Jak pracuje dobry coach?