Syndrom Oszusta to zjawisko psychologiczne powodujące brak wiary we własne osiągnięcia. Definicja tego syndromu po raz pierwszy pojawiła się w roku 1978 w języku angielskim jako impostor syndrome.
Podstawowym źródłem tego syndromu jest zafałszowany obraz własnej osoby. Ludzie ze zdrowym przeświadczeniem nt. własnej wartości mają uporządkowany, kompleksowy obraz siebie: są świadome swoich mocnych i słabych stron. Są też świadome swoich potrzeb i potrafią je jasno komunikować. Uznają swoje talenty i prawdziwie się z nich cieszą. Równocześnie nie są uzależnione od swoich słabych stron i nie podlegają kompulsywnemu pragnieniu nieustannego ich poprawiana.
A takie zachowania bardzo charakteryzują osoby z Syndromem Oszusta. I co ważne, takie zachowania są uruchamiane głównie w sposób nieświadomy. Osoba z tym syndromem cechuje się niską samooceną, towarzyszy jej poczucie niekompetencji, nie wierzy we własne możliwości, zdolności i umiejętności, nie potrafi docenić swoich osiągnięć. Pomimo zewnętrznych dowodów potwierdzających jej umiejętności i zasługi, nieustannie potrzebuje drugiej strony, aby potwierdzić swoją wartość. Potrzeba pochwały stanowi nieodłączną część jej życia. A równocześnie trawi ją lęk przed zdemaskowaniem..
To jaki mamy obraz siebie, jak o sobie myślimy (w sposób świadomy i nieświadomy), ma ogromny wpływ na nasze życie. Np. na to jak postrzegamy świat: czy widzimy w nim bardziej zagrożenia, niż możliwości do wykorzystania. Na to jak radzimy sobie z niepowodzeniami, na to w co się angażujemy, na to czego unikamy i na to jakie wybieramy relacje. Również na to, czy w swoim życiu potrafimy świadomie dokonywać wyborów, czy też raczej działamy na zasadzie autopilota i częstego podlegania myśleniu "muszę" lub "trzeba".
Syndrom Oszusta wiąże się z wieloma charakterystycznymi objawami. W tym poście opowiemy jak go rozpoznać, jakie są jego symptomy i najczęstsze przyczyny. Dowiesz się również jak częste jest występowanie tego efektu we współczesnej populacji. Pewnie się zdziwisz, kiedy się dowiesz jak jest powszechny.
Jeżeli chcesz się upewnić czy cierpisz na Syndrom Oszusta - będziesz mógł / mogła to zrobić wypełniając profesjonalny test, który udostępniamy bezpłatnie w dalszej części tego artykułu. I, co najważniejsze, w ostatniej części felietonu, znajdziesz praktyczne wskazówki jak sobie z tym syndromem radzić.
Jakie są objawy Syndromu Oszusta - czym jest to zjawisko psychologiczne?
Ciężko pracujesz, żeby zostać docenionym w pracy. Masz ciągłe wrażenie, że nie załatwiasz spraw wystarczająco dobrze. Tak, jakby Ci czegoś w środku brakowało. Tak, jakbyś nie był wystarczająco dobry.
Zamiast w wolnym czasie cieszyć się życiem, ślęczysz przed komputerem, szukając kolejnych e-booków lub szkoleń. Masz nieustanne wrażenie, że inni wiedzą więcej od Ciebie, że coś nieustannie Ci umyka.
A może masz tak, że zawsze najpierw musisz wykonać jakąś pracę, żeby dać sobie prawo do odpoczynku. Albo nie spoczniesz, dopóki nie ukończysz przydzielonego Ci zadania. Czasami nawet za cenę snu albo odrzucenia zaproszenia na spotkanie z przyjaciółmi. A często, pomimo dobrze wykonanej pracy, nadal odczuwasz niepokój i jesteś niespokojny.
Kolejnymi ważnymi objawami są: przymus maksymalnego przygotowywania się do wykonywania swoich obowiązków oraz uniknie podejmowania nowych inicjatyw w obawie przed porażką.
Co więcej, może jest tak, że nawet jeśli osiągniesz sukces, nawet jeśli zostaniesz pochwalony przez innych - tak naprawdę nie potrafisz się z tego cieszyć. Sam nie jesteś przekonany, że to, co zrobiłeś zostało docenione, a jakiś nieokreślony głos w środku szepcze Ci, że musisz być czujny. Generalnie jesteś przekonany, że pomyślny bieg wydarzeń jest efektem zbiegu okoliczności.
Pomimo zewnętrznych dowodów własnych umiejętności i kompetencji osoby, których dotyczy Syndrom Oszusta zazwyczaj pozostają przekonane, że nie zasługują na sukces, który naprawdę jest ich udziałem.
Przyczyn sukcesu upatrują w sprzyjających okolicznościach, traktują jako efekt bycia postrzeganym jako osoba bardziej inteligentna i kompetentna niż w rzeczywistości lub uznają za wynik szczęścia.
Syndrom Oszusta to jedno ze zjawisk charakterystycznych dla XXI wieku
Nie wiem czy wiesz, że w dzisiejszych zagonionych czasach występowanie tego syndromu dotyczy ok. 70% światowej populacji (4). Osoby cierpiące z powodu tego efektu znajdziesz w korporacji, urzędzie, wśród osób prowadzących własny biznes lub wyczynowo uprawiających sport. Status społeczny, płeć oraz zawartość portfela nie mają znaczenia. I co warte podkreślenia, ten syndrom jest powszechny wśród osób bardzo zdolnych: aktorów, biznesmenów, właścicieli wielkich firm, piosenkarzy, naukowców i wielu innych tzw. ludzi sukcesu.
Kto ze sławnych ludzi zmagał się lub wciąż się zmaga z Syndromem Oszusta?
Może pocieszy Cię również wiadomość, że wiele sławnych osób doświadczyło Syndromu Oszusta. I prawdopodobnie się zdziwisz kiedy się dowiesz, że wśród nich znajdują się m.in. następujące słynne nazwiska: Albert Einstein, Tom Hanks, Maya Angelou, Agatha Christie, czy Michelle Obama.
Inne znane osoby cierpiące na Syndrom Oszusta to np. Sheryl Sandberg (była szefowa Departamentu Skarbu USA oraz Vice Prezes Google Operations), Barbara Corcoran (amerykańska milionerka i inwestorka) oraz aktorki Emma Watson, Meryl Streep i Natalie Portman. A wśród muzyków takie osobistości jak Lady Gaga czy David Bowie.
W jednym wywiadów, Michelle Obama tak mówi o swoim osobistym doświadczeniu:
Impostor Syndrome - kto go odkrył i nauczył się go doświadczać ?
Najbardziej znanym ekspertem dot. tego zjawiska jest Pauline Rose Clance, doktor psychologii i profesor na Giorgia State University w Atlancie. To ona w roku 1985 wydała książkę pt. "The Impostor Phenomenon: Overcoming the Fear that Haunts Your Success.", która spopularyzowała na świecie wiedzę na temat tego zaburzenia. Co ciekawe, sama nazywa je "Impostor Phenomenon" (w skrócie IP).
Przy tej okazji warto wspomnieć, że w j. angielskim funkcjonują dwie najbardziej popularne nazwy tego zjawiska i obydwie są tak samo poprawne: impostor lub imposter syndrome. Co to znaczy po polsku - nie trzeba już wyjaśniać.
Sama Pauline pisze o tym fenomenie w następujący sposób. Jeżeli zastanawiasz się czy Syndrom Oszusta dotyczy właśnie Ciebie - warto wziąć sobie do serca jej słowa:
Większość ludzi, którzy doświadczają tego fenomenu, nie powiedziałaby: „Czuję się jak oszust”. Jednak kiedy czytają lub słyszą o tym doświadczeniu od innych osób, mówią: „Skąd dokładnie wiedziałeś, jak się czuję?!” A jak się czują osoby cierpiące na ten syndrom? Chociaż często odnoszą sukcesy według zewnętrznych standardów, czują, że ich sukces był wynikiem jakiegoś tajemniczego przypadku, szczęścia lub wielkiego wysiłku; boją się, że wynikają one z „przerwań”, a nie z ich własnych zdolności i kompetencji. Są również prawie pewni, że jeśli nie podejmą gigantycznych wysiłków, aby to zrobić, sukces nie może się powtórzyć. Boją się, że następnym razem to spieprzą.
Jak to często bywa w przypadku odkryć dotyczących nowych zjawisk psychicznych (patrz np. małżeństwo psychologów Aron i stworzenie koncepcji Osób Wysoko Wrażliwych), Pauline najpierw zaobserwowała w sobie pewne zachowania i myśli, co skłoniło ją do rozpoczęcia prac nad tym, wtedy jeszcze nie nazwanym, zjawiskiem. Zaczęła je rozpatrywać jako zaburzenie psychiczne.
Pauline R. Clance wspomina to w taki sposób:
Doświadczyłam dziwnych uczuć na studiach podyplomowych. Podchodziłam do ważnego egzaminu i bardzo się bałam, że oblałam. Pamiętałam raczej wszystko, czego nie wiedziałam, niż to, co zrobiłam dobrze. Moi przyjaciele zaczęli mieć dość moich zmartwień, więc swoje wątpliwości zachowałam bardziej dla siebie. Myślałam, że moje obawy wynikają z mojego wykształcenia. Kiedy potem zacząłem uczyć w renomowanej uczelni cieszącej się doskonałą reputacją akademicką, słyszałam podobne obawy od studentów, którzy przychodzili do mnie po poradę. Mieli doskonałe oceny z testów i świetne rekomendacje. Jeden z nich powiedział: „Czuję się tutaj jak oszust z tymi wszystkimi naprawdę bystrymi ludźmi”. Analizując tych studentów, dr Suzanne Imes i ja ukułyśmy termin „fenomen oszusta”, który po raz pierwszy pojawił się w artykule na temat tej koncepcji.
Ten pierwszy artykuł został opublikowany w roku 1978 i od tego momentu rozpoczęły się regularne prace naukowa nad zgłębianiem tego fenomenu psychologicznego, które Pauline prowadziła wspólnie z Suzanne Imes. W efekcie końcowym, na przełomie lat 70 i 80 XX wieku, Pauline Clance i Suzanne Imes stworzyły definicję tego syndromu i wprowadziły go do języka psychologii.
Innym bardzo dobrym źródłem wiedzy jest książka Valerie Young pt. "The Secret Thoughts of Successful Women: And Men: Why Capable People Suffer from Impostor Syndrome and How to Thrive In Spite of It".
Pauline R. Clance komplementuje tę książkę w sposób następujący:
„Książka Valerie Young, dostarcza ważnych informacji na temat doświadczenia oszustki występującego u bardzo kompetentnych kobiet. Dostarcza ważnej wiedzy, która może pomóc kobietom zacząć naprawdę doceniać swój sukces” — dr Pauline Rose Clance, ABPP
Wkład, który wniosła Valerie Young polega głównie na wprowadzeniu pięciu typów przekonań oraz idących za nimi nawykowych zachowań ludzi dotkniętych tym syndromem. Kolejnym jej ważnym dokonaniem są warsztaty, które przekazują praktyczne wskazówki odpowiadające na pytanie "Jak sobie radzić z Syndromem Oszusta?". Poświęcimy im należne miejsce w dalszej części tego artykułu.
A w tej chwili zobaczmy pięć typów tego syndromu wyróżnionych przez Valerie Young.
Perfekcjonista
Perfekcjoniści stawiają sobie zbyt wysokie wymagania, a kiedy nie zdobędą celu, nabierają poważnych wątpliwości w swoje możliwości. Najważniejsze dla tych osób są jakość i bezbłędność wykonania. Jeśli tego nie zrealizują, pojawia się kompulsywna myśl "Jestem do niczego". Takie osoby stawiają sobie poprzeczkę bardzo wysoko, zwykle dużo wyżej, niż otaczający ich świat. A kiedy nie udaje im się zrealizować celu w 100% (i to w każdym możliwym aspekcie), zaczynają w siebie wątpić i siebie obwiniać. Paradoksalnie więc, sami są źródłem swoich problemów i cierpień. Nigdy nie są w pełni zadowoleni ze swoich własnych sukcesów.
Solista
Solista, jak przysłowiowa "Zosia samosia", zawsze stara się zrobić wszystko sam. Nie potrafi prosić o pomoc. A kiedy potrzebuje wsparcia i pomocy, prosząc o nią, czuje się jakby pokazywał swoją słabość, niekompetencję i bezradność. Co więcej, robienie wszystkiego samemu coraz bardziej go przytłacza, ale nie potrafi się uwolnić od tego przymusu.
Ekspert
Ten typ nie odpuści, dopóki nie dowie się wszystkiego na dany temat, w jakiejś dziedzinie. Przed podjęciem działań będzie się starał przeanalizować wszelkie możliwe informacje. A ta analiza rodzi kolejne pytania i pcha go do zbierania kolejnych informacji oraz ich analizy. I tak nieustannie porusza się w tym samym, zamkniętym kole. Co więcej, w głębi duszy Eksperci obawiają się, że nigdy nie dowiedzą się wszystkiego, ale to ich przeraża i tym bardziej starają się dowiedzieć jeszcze więcej.
Superman / Superwoman
Superwoman żyje z przekonaniem, że w pracy jest oszustką wśród prawdziwie wykształconych współpracowników. W związku z tym zmusza się do coraz cięższej pracy, np. zostaje po godzinach, nawet jeśli zakończyła już swoje zadania. Nosi w sobie głębokie przekonanie, że niczego nie umie i nie ma wystarczających zdolności. Odczuwa niepokój i stres, gdy nie pracuje. W efekcie jest najbardziej narażona na wypalenie zawodowe. Tego typu osoby mają ambicje dawania z siebie 100% we wszystkich możliwych rolach. Tylko nagroda albo dobra ocena mogą złagodzić te presję. Ale tylko na chwilę.
Geniusz
Ten typ osoby będąc dzieckiem osiągał sukces bez żadnego wysiłku. Można powiedzieć, że wszystko jej wychodziło już za pierwszym razem. To sprawia, że będąc dorosłym ocenia siebie na podstawie tego, czy również odnosi sukces już za pierwszym podejściem. Jeśli się to nie udaje, jeśli nie jest w stanie zrobić czegoś szybko, obwinia siebie i uważa, że to jest wynikiem braku jego kompetencji. Dla Geniusza ważne jest, aby zadania były realizowane nie tylko jak najlepiej i bezbłędnie, lecz również szybko i z łatwością.
Opisane powyżej pięć typów w bardzo zgrabny sposób pokazuje, co może powodować Syndrom Oszusta i czym jest to zjawisko.
Valerie Young zidentyfikowała w sobie to zaburzenie psychiczne w wieku 21 lat, będąc już doktorantką na wyższej uczelni (w tak młodym wieku!).
We wstępie do swojej książki wspomina o tym w taki sposób:
"Uświadomiłam sobie wtedy, że mam wybór: mogę pozwolić, aby moje własne sekretne lęki nadal stały między mną a moimi celami, albo mogę skierować swoją energię na próbę ich zrozumienia. Wybrałam to drugie."
To stało się dla niej impulsem do badań doktoranckich, w których skupiła się na jednym pytaniu:
dlaczego tak wiele wyraźnie inteligentnych, zdolnych kobiet czuje w środku coś innego?
Wyniki jej badań stały się podstawą do stworzenia całodniowych warsztatów, które zaczęła prowadzić wraz z koleżanką Lee Anne Bell.
Nieustannie ulepszane warsztaty ostatecznie przyjęły nazwę "Rethinking Imposter Syndrome (TM)" i stały się swego rodzaju marką Valerie, a ich syntezą jest wspomniana wyżej książka, wydana w roku 2011.
Dyrektorzy korporacji, którzy brali udział w tych warsztatach, byli zadziwieni swoją przemianą do tego stopnia, że po latach prosili Valerie, aby odwiedziła ich firmę i wygłosiła prezentację do ich pracowników.
Valerie przeprowadziła swoje warsztaty dla dziesiątek tysięcy studentów, wykładowców i pracowników w ponad 100 college'ach i uniwersytetach w Stanach Zjednoczonych, Kanadzie, Japonii, Europie i Wielkiej Brytanii, w tym na Harvardzie, Stanford, MIT i Oksfordzie.
Jej badania rozwijały się, jak sama przyznaje, głównie dzięki rozmowom z liderami i pracownikami w tak znamienitych organizacjach, jak Google, Pfizer, Intel, JP Morgan, Chrysler, Facebook, Procter & Gamble, Hello Fresh, YUM!, Merck, BP, IBM, McDonald's (Europa), NASA, National Cancer Institute, Society of Women Engineers, Association of Hispanic Professional Engineers oraz centra przedsiębiorczości kobiet w pięciu kanadyjskich prowincjach. Wszędzie tam spotkała osoby doświadczające syndromu.
Najważniejszy wniosek, jaki wynika z badań, warsztatów i doświadczeń samej Valerie Young jest następujący:
jedynym sposobem, aby przestać czuć się jak krętacz, jest zacząć inaczej myśleć.
Syndrom Oszusta - Test
Mamy dobrą wiadomość: istnieje wiarygodny test, który diagnozuje ten syndrom.
Test opracowała dr Pauline R. Clance i jak sama pisze, jest on dobrze skalibrowany zarówno w kulturze anglosaskiej, jak i międzynarodowej. A w rozwijaniu tego testu duży udział mieli studenci psychologii z jej uniwersytetu. Test składa się z 20 pytań o pięciostopniowej skali odpowiedzi (począwszy od "w ogóle nieprawda" do "całkowita prawda").
Chcesz sprawdzić, czy cierpisz na Syndrom Oszusta? Pod poniższym linkiem znajdziesz plik z testem do bezpłatnego pobrania. Oprócz formularza samego testu znajdziesz tam również wyjaśnienie jak interpretować uzyskane wyniki:
Skąd się bierze Syndrom Oszusta?
Zazwyczaj przyczyny tego syndromu są złożone i mają związek z dzieciństwem. Różne czynniki mogą powodować syndrom oszusta. Jedna z najczęściej wymienianych przyczyn to dorastanie w rodzinie, w której przywiązuje się dużą wagę do osiągania bardzo wysokich wyników. Często wiąże się z nadmiernym perfekcjonizmem, zakorzenioną w przeszłości niską samooceną lub skłonnościami do samoobserwacji. Brak wiary we własne możliwości i zanurzenie w niskim poczuciu własnej wartości są osią tego zaburzenia. Z drugiej strony Syndrom Oszusta częściej dotyczy tych osób, które jako dzieci były uważane za bardzo utalentowane i podziwiane przez swoich rodziców, nauczycieli, rodzeństwo i kolegów. Ale to nie wszystko.
Niewątpliwym źródłem jest również tempo życia dzisiejszego świata i nieustanna presja, która jest na nas wywierana. Musisz, musisz, musisz... Albo: jeżeli czegoś nie zrobisz, nie kupisz, nie nauczysz się, to stracisz, stracisz, stracisz...
Czy można coś na to poradzić?
TAK! W pierwszej kolejności trzeba uświadomić sobie, że problem istnieje, nazwać go i przyznać się, że może on dotyczyć właśnie Ciebie. Wtedy dużo łatwiej będzie skupić się na rozwiązaniu i ruszyć do przodu.
A jak to zrobić?
W skrócie powiedziałbym tak: zacznij myśleć o sobie i zachowywać się w stosunku do siebie tak, jak to robisz w stosunku do swojego najlepszego przyjaciela. Stań się swoim najlepszym Przyjacielem!
Doświadczam Syndromu Oszusta - co mogę z tym zrobić?
Przede wszystkim bądź dla siebie mniej surowy, a bardziej wyrozumiały i wspierający (czyż nie tak robisz w stosunku do swojego przyjaciela?). Zacznij praktykować docenianie samego siebie. Nie tylko w myślach, ale w czynach. Np. w ramach uznania, sprawiaj sobie regularnie jakąś przyjemność.
Rozpocznij również proces ograniczenia porównywania się z innymi ludźmi. Jesteś jedyny w swoim rodzaju. Nie ma takiej drugiej osoby na świecie. Wśród ponad 7 miliardów, NIE MA! To cud!
Może przemówi do Ciebie taka metafora:
Kwiat nie konkuruje z kwiatem rosnącym obok niego. Po prostu rozkwita!
A może takie powiedzenie pomoże Ci w zmianie perspektywy:
Każdy człowiek jest ignorantem. Tylko każdy w innej dziedzinie. Nawet geniusz.
Zamiast nieustannie szukać w sobie wad i niedoskonałości i przez to jeszcze bardziej pogłębiać działanie syndromu, zwróć się do profesjonalisty i poproś o obiektywną ocenę Twoich kompetencji. Szybko może się okazać, że te wszystkie pozytywne opinie i miłe słowa, które do tej pory usłyszałeś nie były (jak sądziłeś) przesadzone.
Rozpocznij ćwiczenie się w wyznaczaniu sobie realistycznych celów i ustalaniu zdrowych granic czasu pracy. Zainicjuj praktykę chwalenia samego siebie za podejmowane wysiłki i dostrzegania trudu włożonego w pracę.
Przez 1 tydzień obserwuj siebie i zauważ, czy przypadkiem nie wymagasz od siebie więcej, niż świat zewnętrzny (taka obserwacja nie powinna być dla Ciebie trudna - wszak i tak bez przerwy siebie monitorujesz i oceniasz, prawda?)
Przez następny tydzień NIE zrób jakiejś rzeczy, nie skończ jakiegoś zadania i zobacz, czy stało się coś strasznego?! A może właśnie doświadczenie takiej sytuacji (której tak bardzo unikasz) sprawi, że pojawi się w Tobie bezcenna refleksja. Twoja refleksja.
W następnym tygodniu wprowadź "Rytuał Wdzięczności". Każdego dnia przed zaśnięciem podsumuj wszystkie te rzeczy, które się udały. I bądź za nie wdzięczny. Włączając w to uśmiech nieznajomego przechodnia na ulicy. Zacznij praktykować taką uważność na co dzień. Zauważ też ogrom wykonanej pracy.
A jeżeli po 3 tygodniach, zrobisz retrospekcję, porównując stan z którego zaczynałeś ze stanem w którym jesteś i stwierdzisz, że jednak niewiele się zmieniło, sięgnij po następujące dwie książki:
wspomnianą wcześniej książkę Valerie Young,
książkę Trish Taylor pt. Yes! You Are Good Enough: End Impostor Syndrom, Overthinking and Perfectionism and Do What YOU Want
i rozpocznij regularnie praktykować zmianę sposobu myślenia o sobie dzięki zawartym w tych książkach wskazówkom. Nie jesteś osamotniony w przeżywaniu podobnych emocji oraz myśli.
Jak radzić sobie z Syndromem Oszusta, jeśli sam nie daję rady? Czy psychoterapia jest absolutnie niezbędna?
Jeżeli wymienione wcześniej rady nie przynoszą efektu - zgłoś się do profesjonalisty, np. coacha lub psychologa. Jego \ jej wyrozumiałe, nieoceniające, ale też mądre towarzyszenie Ci w tej zmianie może przynieść długotrwały efekt.
Jeśli czujesz, że jest naprawdę źle i Twoje myśli mają znaczący wpływ na Twoją karierę, satysfakcję z pracy, relacje lub wręcz zaczynają być źródłem Twojego przemęczenia i nieustannego napięcia wewnętrznego, to naprawdę warto skonsultować się z profesjonalistą.
Istnieje wiele technik, które pomagają przezwyciężyć Syndrom Oszusta. A wsparcie, które uzyskasz od coacha lub psychoterapeuty sprawi, że nie będziesz z tym sam(a). Dalsze życie w poczuciu intelektualnej fałszywości będzie negatywnie wpływać na Twoje zdrowie psychiczne. Naprawdę możesz zmienić myśli na swój temat, a każda zmiana ma swoje źródło w odwróceniu wewnętrznych przekonań. Przestaniesz opierać się wyłącznie na opiniach innych osób, zniknie problem z przyjmowaniem pochwał, nauczysz się wyznaczania sobie realistycznych celów i przestaniesz przywiązywać tak dużą wagę do osiągania wysokich wyników i sukcesów. Zaczniesz bardziej "być", niż nieustannie "robić". Nawet bycie uznanym za niekompetentnego przestanie Cię przerażać, a z czasem nawet obchodzić. Psychoterapia lub coaching poprowadzą Cię w tę stronę i nie pozwolą Ci się łatwo poddać, kiedy przyjdą momenty zwątpienia w obawie przed porażką (przecież martwienie się to teraz Twoja specjalność, prawda?).
Pierwszy krok należy jednak do Ciebie. A 20 minut robienia czegoś jest zdecydowanie lepsze dla Twojego rozwoju i zmiany, niż 20 godzin myślenia o tym, że zmierzasz coś zrobić. To działanie pomaga w osiągnięciu sukcesu.
Bibliografia:
The Secret Thoughts of Successful Women: And Men. Hardcover – Big Book, October 25, 2011
Yes! You Are Good Enough: End Imposter Syndrome, Overthinking and Perfectionism and Do What YOU Want – April 10, 2020
Clance, P.R., and Imes, S.A. (1978). The impostor phenomenon in high achieving women: Dynamics and Therapeutic interventions. Psychotherapy: Theory Research and Practice, 15, 241-247.
Harvey and Katz, If I’m So Successful, Why Do I Feel like a Fake? The Impostor Phenomenon, s. 3 [za:] Melanie Clark, Kimberly Vardeman, and Shelley Barba, Perceived Inadequacy: A Study of the Imposter Phenomenon among College and Research Librarians, „College & Research Libraries”, Vol 75, No 3, 2014.
Zobacz także: